Frazeologia

Właściwa forma tego frazeologizmu to mieć nerwy jak postronki. Według Wielkiego słownika frazeologicznego R. Lebdy (Kraków 2008) ma on znaczenie: ‘mieć mocny, odporny system nerwowy, być spokojnym, opanowanym’. Występujący w tym zwrocie  rzeczownik postronek oznacza ‘mocny, grubo kręcony sznur’.

Marlena Kostyńska

W podanym związku frazeologicznym o znaczeniu ‘coś się komuś nie udało’ poprawna jest forma powinęła. Formę tę jako poprawną notuje m.in. Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami w opracowaniu Anny Kłosińskiej, Elżbiety Sobol i Anny Stankiewicz (Warszawa 2005), dodając, że dopuszczalny jest też rzadszy wariant tego frazeologizmu noga się komuś pośliznęła. Poprawność frazeologizmu noga się komuś powinęła potwierdza również Mały słownik frazeologiczny współczesnego języka polskiego Stanisława Bąby i Jarosława Liberka (Warszawa–Kraków 2003).

Niepoprawna postać noga mu się podwinęła jest efektem zamiany znanego tylko z tego związku frazeologicznego czasownika powinąć na dobrze znany czasownik podwinąć (zwłaszcza, że – w innym znaczeniu – mówi się o podwiniętych nogach).

Paweł Borawski

Tak, to zdanie jest poprawne. Oto, co wybrane słowniki języka polskiego piszą o związku frazeologicznym pod dobrą datą:

– S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny (Warszawa 2001): „pod dobrą datą [najczęściej w połączeniu z czasownikiem być] «po pijanemu, w stanie upojenia alkoholowego» (…) Widziano go więc w co droższych lokalach (…). Zdarzało się często, że wracał do domu pod dobrą datą. EP 1982/2/4”;

– S. Bąba, G. Dziamska, J. Liberek, Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego (Warszawa 1995): „pod dobrą datą (najczęściej w połączeniu z czasownikiem być) «o kimś podchmielonym, mocno pijanym»”.

Paulina Habas

Poprawna wersja tego zdania brzmi: To straszy leń, wszystko robi po linii najmniejszego oporu. To nie linia jest najmniejsza, ale opór. Oto co mówią na ten temat wybrane słowniki języka polskiego:

– Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. Andrzeja Markowskiego (Warszawa 1999): „(Iść) po linii najmniejszego oporu (nie: po najmniejszej linii oporu) «zrobić coś w najłatwiejszy, choć nie najlepszy, sposób»”;

– Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, oprac. Elżbieta Sobol (Warszawa 2008): „iść, pójść po linii najmniejszego oporu «wybierać, wybrać najłatwiejszy sposób postępowania, dążyć do czegoś, uzyskać coś najłatwiejszą drogą, niewymagającą trudu, wysiłku»: Idzie przez życie po linii najmniejszego oporu i życie wcześnie zaczyna go nudzić (…) A. Kępiński, Melancholia”;

– S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny (Warszawa 2001): „Iść, pójść po linii najmniejszego oporu «wybrać najłatwiejszy sposób postępowania, iść drogą niewymagającą trudu, wysiłku; dążyć do unikania wszelkich trudności»;

– S. Bąba, G. Dziamska, J. Liberek, Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego (Warszawa 1995): „po linii najmniejszego oporu (najczęściej z czasownikiem iść, pójść) «wybrać najłatwiejszy sposób postępowania, iść drogą najłatwiejszą, niewymagającą trudu, wysiłku»”.

Paulina Habas

Poprawna wersja tego zdania to: On jest strasznie czujny, nigdy nie zasypia gruszek w popiele. Oto, co mówią na temat frazeologizmu nie zasypiać gruszek w popiele wybrane słowniki języka polskiego:

– Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. Andrzeja Markowskiego (Warszawa 1999): „Nie zasypiać (nie: nie zasypywać, nie: nie zasypać) gruszek w popiele «nie tracić okazji, wykorzystywać każdą nadarzającą się sposobność, nie zaniedbywać spraw wymagających szybkiego załatwienia»”;

– Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, oprac. Elżbieta Sobol (Warszawa 2008): „Nie zasypiać gruszek w popiele a) «nie zaniedbywać spraw wymagających załatwienia»: (…) nie zasypiali gruszek w popiele i jakość wyrobów poprawiali tak, by zasługiwały one na swoją markę. GIW 28/10/1998. B) «wykorzystywać każdą nadarzającą się okazję»;

– S. Bąba, J. Liberek, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny (Warszawa 2001): „nie zasypiać gruszek w popiele «nie zaniedbywać spraw wymagających załatwienia, wiedzieć, co w trawie piszczy, umiejętnie wykorzystywać nadarzające się okoliczności» (…) • NKP, hasło Gruszka: Przysłowie wiejskie związane ze zwyczajem suszenia (pieczenia) gruszek w gorącym popiele w piecu chlebowym; nieuwaga (zabaczenie) sprawiała, że owoce zmieniały się w węgiel”.

Paulina Habas

Nie, ta forma jest niepoprawna. Jest ona efektem błędnej kontaminacji dwu poprawnych synonimicznych frazeologizmów: dreszcze przeszły komuś po plecach i dreszcz kogoś przeszedł.

Poprawność frazy dreszcze przeszły komuś po plecach potwierdza m.in. Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki (Warszawa 1967–1968), w którym pod hasłem dreszcz podane są następujące związki: przejąć kogoś dreszczem, dreszcz bierze kogoś, przebiega po kim i właśnie przechodzi komu po czym. Związek ten rejestruje również  Słownik idiomów polskich PWN Lidii Drabik, Elżbiety Sobol i Anny Stankiewicz (Warszawa 2006), według którego dreszcze mogą chodzić komuś po kościach, po plecach, po skórze, po plecach.

Poprawność zwrotu dreszcz przeszedł kogoś potwierdzimy natomiast np. w Słowniku dobrego stylu Mirosława Bańki (Warszawa 2014).

Paweł Borawski

Słowniki nie rejestrują słowa rzymskokatolik. Jak podaje Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej, wyznawców kościoła rzymskokatolickiego nazywamy wiernymi rzymskokatolickimi bądź katolikami obrządku rzymskiego.

Co więcej, w powyższym zdaniu sformułowanie poszły w ruinę jest zbyt kolokwialne, należy je więc zamienić na zwrot popadły w ruinę, który jest bardziej neutralny znaczeniowo.

Zatem poprawnie skonstruowane zdanie będzie brzmiało: Te świątynie, które zostały przekazane wiernym rzymskokatolickim, popadły w ruinę.

Aneta Wadowska

Ewelina Lechocka

Zwrot iść na widły jest potocznie używany przy określeniu sytuacji, w której jedna osoba chce rozpocząć agresywną konfrontację z drugą osobą lub grupą osób. Powyższa struktura nie może być zaklasyfikowana jako związek frazeologiczny, zwrot nie został bowiem utrwalony w języku. Połączenie jest luźne. Konstrukcja iść na + rzeczownik określający jakieś ostre narzędzie ma zastosowanie przy budowie innych, podobnych określeń, np. iść na tyczki, szpady, łyżki. Stanowi też podstawę stałego związku iść na noże Zwrot iść na noże jest wyrażeniem najbardziej semantycznie zbliżonym do rozpatrywanego iść na widły, aczkolwiek różni się składem formalnym: miejsce rzeczownika wypełnia nazwa ostrego narzędzia służącego do przecinania, a nie – jak w zadanym pytaniu – nazwa narzędzia do przerzucania siana.

Związkiem frazeologicznym ze zwrotem widły, jest: robić z igły widły, ale nie ma to powiązania z iść na widły.

Marcin Wojciechowski

Liczebnik trzy łączy się z rzeczownikiem w mianowniku liczby mnogiej dni i tworzy z nim związek zgody. W Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny pod red. A. Markowskiego czytamy, że ,,Podmioty połączone związkiem zgody mają orzeczenie zależne od liczebnika, np. Jeden senator protestował; Dwie biegaczki trenowały”, na tej podstawie stwierdzamy, że poprawną formą będzie trzy dni dzielą.

Ewa Lubiszewska

Dominika Prais

Czy wyrażenie „nowenna pompejska” jest poprawne?

Zgodnie z definicją Słownika języka polskiego, nowenna to ‘w liturgii katolickiej: rozłożone na dziewięć dni, tygodni, lat itp. nabożeństwo poprzedzające większe święto lub uroczystości’ [www.sjp.pwn.pl]. Wyrażenie postawione w pytaniu odnosi się do obrazu Matki Bożej Różańcowej, który znajduje się w sanktuarium w Pompejach. Według Słownika ortograficznego [Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 260] przymiotnik utworzony od nazwy Pompeje to pompejański.

Biorąc pod uwagę powyższe informacje, poprawna forma wyrażenia to nowenna pompejańska.

Marcin Trendowicz

Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy sięgnąć do terminologii harcerskiej. Z opracowań przygotowanych przez Główną Kwaterę ZHP (np. „Poradnik drużynowego drużyny harcerskiej”, „Poradnik drużynowego drużyny starszoharcerskiej”) wynika, że w ZHP występują: gromady zuchowe (dzieci z klas 0–III), drużyny harcerskie (klasy IV–VI), drużyny starszoharcerskie (uczniowie gimnazjum, między 13 a 16 rokiem życia), drużyny wędrownicze (między 16 a 25 rokiem życia) i drużyny wielopoziomowe (składające się z członków kilku tych grup). Oznacza to, że drużyna starszoharcerska jest poprawnym terminem określającym drużyny tworzone w harcerstwie przez młodzież w wieku gimnazjalnym.

Magdalena Śmiechewicz

Słowniki nie notują tego połączenia wyrazowego. Jednak w Narodowym Korpusie Języka Polskiego zwrot ten pojawia się 6 razy, więc można go uznać za poprawny, choć nieco potoczny.

Jolanta Jereczek

Nie jest to zwrot poprawny, gdyż – jak notuje Inny słownik języka polskiego pod redakcją Mirosława Bańki – właściwy związek frazeologiczny z podanymi wyżej wyrazami ma postać: położyć kamień węgielny pod coś, co zostało objaśnione następująco: „Jeżeli ktoś położył lub wmurował kamień węgielny pod jakąś budowlę, to dał zaczątek fundamentu całej konstrukcji”.

Marcin Wójcik

Problem dotyczy tego, jaką formę przypadka powinny przybrać rzeczowniki, których użyjemy po wyrażeniu dzielić czas między, a także tego, jakim spójnikiem należy je połączyć. Podane połączenia różni użycie biernika lub narzędnika oraz wykorzystanie spójników i lub a.

Słownik języka polskiego zamieszczony na stronie internetowej wydawnictwa PWN podaje kilka definicji wyrazu hasłowego dzielić. W jednej z nich czytamy: Dzielić czas, godziny, życie itp. między coś «zajmować się równolegle kilkoma rzeczami». Wynika z tego, że w przedstawionym wyrażeniu należy użyć formy biernika: dzielić czas między pracę a / i rodzinę. Warto również zajrzeć do Nowego słownika poprawnej polszczyzny PWN pod red. Andrzeja Markowskiego z 2003 roku. Czytamy tam, że przyimek «między» łączący się z biernikiem rządzi (…) dwoma (rzadko trzema itd.) rzeczownikami w liczbie pojedynczej lub mnogiej. Znajduje się tam też informacja dotycząca spójnika, którym powinny zostać połączone rzeczowniki użyte po przyimku między: Jeśli (…) wyrażenie z przyimkiem złożonym wskazuje na odbiorców podziału czegoś, to używamy tylko wersji między... i… Poprawnym wyrażeniem jest zatem: dzielić czas między pracę i rodzinę.

Błędne posłużenie się formą narzędnika może być uzasadnione użyciem go analogicznie jak w innych typach wyrażeń, w których pojawia się przyimek między – Uniwersalny słownik języka polskiego PWN pod red. prof. Stanisława Dubisza z 2006 roku podaje między innymi taką definicję tego wyrazu hasłowego: między (...) «przyimek (...) komunikujący, iż wybór, przed którym stoi dana osoba, dotyczy wymienionych przedmiotów lub osób»: Wybieraj między mną a nim.

Katarzyna Czapiewska

Wśród związków frazeologicznych związanych z psem rzeczywiście przeważają takie, w których przymiotnik od rzeczownika pies ma formę psi. Słownik frazeologiczny pod redakcją A. Kłosińskiej, E. Sobol i A. Stankiewicz (Warszawa 2005) notuje m.in. następujące frazeologizmy zawierające ten przymiotnik: psie figle, psie przywiązanie, psia wierność, psi grzyb, psi los, psi swęd, psi obowiązek, psi pazur, psia pogoda, psi grosz, psi węch, przyczepić się jak rzep do psiego ogona.

Jednak wyrażenie pieskie życie, oznaczające ‘życie nędzne, pełne wyrzeczeń i trudności’, obecne jest już w najstarszych słownikach. Już Linde podawał też formy psi i pieski jako alternatywne. Przymiotnik pieski powstał przez dodanie do podstawy pies sufiksu ‑ski (analogicznie jak poselski od poseł), natomiast przymiotnik psi został utworzony od tego samego rzeczownika formantem paradygmatycznym (podobnie jak na przykład ośli od osioł czy małpi od małpa).

Współczesne słowniki (Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Anderska, Z. Łempicka, Warszawa 1968; Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996; Słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2005) odnotowują słowo pieski już tylko jako wyraz używany w znaczeniu ‘nędzny, zły, marny’ w odniesieniu do życia, charakteru czy humoru.

Tak więc przymiotników pies i pieski używa się obecnie w odmiennych znaczeniach, pozwalających odróżnić dosłowne odniesienie do psa od znaczenia przenośnego:

• psi ma znaczenie: ‘należący do psa, określający psa, używany przy psie’ (Nowy słownik języka polskiego, red. Elżbieta Sobol, PWN, Warszawa, 2003) i określa psa lub elementy do niego należące (psi ogon, psie uszy, psia miska),
• pieski ma znaczenie przenośne, które odnosi się do życia człowieka; mówimy w ten sposób o życiu, które jest ciężkie i nędzne jak żywot psa.

Wyraz doping występuje w słownikach języka polskiego (m.in. w Małym słowniku języka polskiego pod redakcją Elżbiety Sobol, Warszawa 2000) w wyrażeniu stosować doping, co tłumaczone jest jako: ‘krótkotrwałe zwiększenie sprawności fizycznej za pomocą środków farmakologicznych’, a także w drugim znaczeniu, jako ‘same te środki’.

Biorąc pod uwagę oficjalny charakter piosenki oraz jednoznaczne przepisy zabraniające sztucznego podnoszenia wydolności fizycznej zawodnika, domyślić się możemy, że nie o takie znaczenie słowa doping chodziło zespołowi „Jarzębina”.

Istnieje jednak jeszcze jedno znaczenie rzeczownika doping: ‘zachęcanie kogoś do działania, zwłaszcza wzbudzanie w sportowcach chęci do wysiłku przez publiczność wznoszącą okrzyki, bijącą brawo’ (Andrzej Markowski, Radosław Pawelec, Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa 2002). Z pewnością jest ona w tym kontekście odpowiednia, lecz czy można ją zestawić z czasownikami dać/dawać? Słowniki, w tym Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, podają jedynie wyrażenie stosować doping, lecz w znaczeniu, o którym pisałam wcześniej. Natomiast gdy chcemy poinformować o pobudzaniu kogoś do wysiłku przez widzów, stosujemy czasownik dopingować.

Pochodzenie połączenia czasownika dać z rzeczownikiem doping można wiązać po pierwsze z etymologią dopingu, a po drugie – z jego polisemicznym charakterem.

Wyraz ten pochodzi z języka angielskiego, w którym dope znaczy ‘dawać narkotyki’ (Andrzej Markowski, Radosław Pawelec, Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa 2002), a doping ma w tym języku znaczenie związane z narkotykami i środkami niedozwolonymi. Odpowiednikami polskiego wyrazu dopingować są w angielskim słowa: cheer; encourage. Doping w polskim połączeniu dać doping również ma znaczenie związane ze środkami niedozwolonymi, a więc nie oznacza dopingowania sportowca przez kibiców.

Ponadto powstanie frazy dać doping wynikać może z wielości oraz różnorodności semantycznej wyrażeń tworzonych poprzez połączenie z czasownikiem dać. Według słowników języka polskiego oznacza on nie tylko ‘przekazanie komuś rzeczy, którą się posiada’ czy ‘podanie, wręczenie czegoś komuś’ (Mały słownik języka polskiego, pod redakcją Elżbiety Sobol, Warszawa 2000), lecz również ma znaczenia przenośne, m.in.: ‘wnieść coś do czegoś, powodować’ lub ‘pozwolić na coś, dopuścić do czegoś, umożliwić coś’. Mamy więc w języku polskim potoczne wyrażenia takie jak: dać kosza, dać komuś po nosie, dać koncert czy dać słowo, przy których dać doping nie wygląda już tak niepoprawnie. Jednak w słownikach tego wyrażenia nie odnajdziemy.

Eliza Sikora

Powyższe wyrażenie nie jest poprawne. Powinniśmy powiedzieć grać pierwsze skrzypce, co oznacza ‘być najważniejszym, mieć duże znaczenie, decydujący wpływ na coś; rej wodzić’ lub – według innej definicji – ‘mieć głos decydujący, wpływać na kształt, charakter czegoś; dominować’.

Błąd polega na użyciu niewłaściwego czasownika, słowo odgrywać oznacza bowiem między innymi ‘wykonywać utwór muzyczny na instrumencie lub na instrumentach’, co prawdopodobnie mogło się stać przyczyną utworzenia niepoprawnego połączenia wyrazów.

Dużo większy wpływ na powstanie nieprawidłowej formy mogły mieć jednak inne frazeologizmy. Wyrażenie odgrywać pierwsze skrzypce utworzono zapewne również w wyniku próby skonstruowania związku wyrazów na zasadzie analogii do innego, poprawnie zbudowanego frazeologizmu o prawie tożsamym znaczeniu: odgrywać pierwszoplanową rolę, grać (główną) rolę, w którym dopuszczalne jest wymienne użycie obu czasowników, a także w wyniku analogii do innych – również zgodnych z normą językową – wariantów tego wyrażenia, zanotowanych w słownikach: odegrać/odgrywać kluczową rolę, grać/odegrać dużą (ważną) rolę.

Sylwia Kawska

Źródła:

1. Nowy słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
2. Słownik frazeologiczny, oprac. A. Kłosińska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
3. Słownik frazeologiczny języka polskiego, oprac. Daniela Podlawska, Magdalena Świątek-Brzezińska, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2011.
4. Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, oprac. S. Bąba, J. Liberek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
5. Wielki słownik języka polskiego, oprac. E. Dereń i E. Polański, red. naukowa E. Polański, Krakowskie Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2008.

Jak podaje Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Wyrażenia, zwroty, frazy (Müldner‑Nieckowski, 2004), wyrażenie „na okres” określa czas mierzony jakąś czynnością lub zjawiskiem, np. „Dostał stypendium na okres studiów”, „Zamknięto drogę na okres remontu”.
Według Nowego słownika poprawnej polszczyzny (red. A. Markowski, 2002) użycie wyrażenia „na okres roku” dopuszczalne jest w języku urzędowym, jednak i w tym wypadku za poprawniejszą konstrukcję uznaje się „na rok”. Zatem lepiej powiedzieć: „Zawierać umowę na trzy lata” niż: „Zawierać umowę na okres trzech lat”.

Marta Frąszczak

Wyrażenie bajońska inflacja jest niepoprawne. Przymiotnika bajoński możemy użyć jedynie w wyrażeniu bajońskie sumy, które odnosi się do ogromnej kwoty pieniędzy. Geneza tego związku frazeologicznego wiąże się z historycznym układem zawartym przez rząd Księstwa Warszawskiego z Napoleonem w 1808 roku w Bajonnie. Na mocy tego porozumienia Napoleon odstępował Polakom wierzytelności pruskie szacowane na ponad 40 milionów franków w zamian za około 20 milionów franków, kwota ta była jednak nieosiągalna dla skarbu Księstwa Warszawskiego.

Olga Kupicz

Panewka to część dawnej broni palnej, a dokładnie zagłębienie w dolnej części lufy. Na panewkę sypano proch, który po zapaleniu miał przenieść ogień przez zapłon do ładunku w lufie, powodując odpalenie i wystrzał. Ze względów technicznych często dochodziło do niepowodzeń, proch spalał się za wcześnie i nie następował wystrzał, stąd wzięło się powiedzenie spalić na panewce ‘o działaniu, które nie przyniesie rezultatu’.

Sylwia Szturo

Tak, w tym zdaniu jest błąd. Jego przyczyną jest kontaminacja (zmieszanie ze sobą) zwrotów przywiązywać do czegoś wagę i zwracać na coś uwagę, które mają podobne znaczenie. W „Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN” Andrzej Markowski ostrzega przed myleniem tych zwrotów: przywiązywać, przykładać do czegoś (nie: przypisywać czemuś) wagę (nie: uwagę, nie: rolę). Zdanie poprawne powinno brzmieć następująco: Nie warto przywiązywać wagi do stroju.

Sabina Wodzik

Forma w ręku nie została utworzona dla uzyskania rymu, nie jest to także forma rzeczownika w liczbie pojedynczej, jak sugeruje druga część pytania. Forma ta stanowi relikt liczby podwójnej, którą posługiwaliśmy się jeszcze w XVI wieku dla oznaczenia parzystości. Forma miejscownika w ręku oznaczała zatem pierwotnie ‘w obu rękach’.
Wyrażenie w ręku jest dziś odbierane jako forma liczby pojedynczej ze względu na końcówkę -u, która we współczesnej polszczyźnie występuje w miejscowniku liczby pojedynczej. Dotyczy to jednak tylko rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, np. sęk – w sęku, pęk – w pęku, kółko – w kółku, a ręka jest rzeczownikiem rodzaju żeńskiego.

Magdalena Mirecka

Łut to dawna jednostka miary: 1 łut = 1/16 grzywny lub 1/32 funta. Jego wartość, w zależności od stulecia i miejsca, wynosiła od 10 do 50 gramów, a więc raczej niewiele.
Owo znaczenie niewielkiej porcji rzeczownik łut wnosi również do związku frazeologicznego łut szczęścia. Słownik frazeologiczny PWN podaje bowiem następującą definicję wyrażenia łut szczęścia: ‘odrobina szczęścia, np. drobne zdarzenie, od którego uzależniony jest czyjś sukces’, np. Na każdych igrzyskach niezależnie od osiągniętej formy jest potrzebny wielki hart i łut szczęścia. Polityka 33/2000.

Marta Smolińska-Liebon

W Nowej księdze przysłów i wyrazów przysłowiowych polskich pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego (Warszawa 1969) przysłowie „Święty Idzi gruszkę na drzewie widzi” zostało zapisane w sąsiedztwie innych przysłów o podobnej strukturze, mianowicie: „Święty Idzi cały miesiąc widzi”, „Święty Idzi śniadania (podwieczorku) nie widzi”, „Święty Idzi w polu nic nie widzi”, „Święty Idzi żyto w stodole widzi”. Aby poprawnie zinterpretować ich znaczenie, należy przede wszystkim właściwie rozumieć funkcję ich podstawowych elementów składowych: podmiotu i orzeczenia. Przysłowia te przypisują spostrzeżenia swoich twórców na temat dnia, o którym orzekają (1 września), patronowi tego dnia, czyli Świętemu Idziemu. Wyrażenie „Święty Idzi” – choć z punktu widzenia gramatycznego pełni rolę podmiotu – ze względu na swoją funkcję semantyczną odpowiada zatem okolicznikowi czasu („w dniu Świętego Idziego”, czyli 1 września). Z kolei czasownik „widzi”, opisujący w przysłowiu spostrzeżenia wzrokowe świętego, naprawdę odnosi się do spostrzeżeń społeczności używającej tego przysłowia, co możemy oddać formą pierwszej osoby liczby pojedynczej „widzimy” lub bezosobowym czasownikiem „widać”. Powyższe przysłowie należy zatem rozumieć następująco: „W dniu Świętego Idziego (pierwszego września) widać (widzimy) gruszkę na drzewie”.
Powyższa parafraza – prawdopodobnie bardziej czytelna niż oryginalna wersja przysłowia – nie wyjaśnia jednak, z jakiego powodu wymieniona gruszka staje się widoczna akurat w dniu Świętego Idziego. Odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam przyroda, końcowa faza dojrzewania większości odmian gruszek przypada bowiem na początek września. W tym okresie owoce te – ze względu na osiągnięcie pokaźnych rozmiarów oraz na zmianę zabarwienia z zielonego na żółte lub czerwone – odznaczają się na tle listowia wyraźniej niż w poprzednich miesiącach. Powstałe przed wiekami przysłowie „Święty Idzi gruszkę na drzewie widzi” nadal dobrze opisuje otaczającą nas rzeczywistość.
Pozostałe wymienione wyżej przysłowia dotyczące pierwszego września informują, że jest to pierwszy dzień miesiąca („Święty Idzi cały miesiąc widzi”), że w tym okresie zazwyczaj kończyły się żniwa („Święty Idzi w polu nic nie widzi”) i zboże było już w stodołach („Święty Idzi żyto w stodole widzi”) oraz że z powodu krótszego dnia nie zapewniano już osobom pracującym w polu śniadań i podwieczorków („Święty Idzi śniadania (podwieczorku) nie widzi”). Z powodu zmian, jakie zaszły w gospodarce rolnej, dziś tylko pierwsze z tych przysłów jest nadal aktualne.

Francesco Golinelli

Przed laty jest konstrukcją poprawną. Forma laty to relikt z języka staropolskiego. Kiedyś tak właśnie wyglądał narzędnik liczby mnogiej rzeczownika rok.
Nie był on zresztą jedynym przykładem występowania końcówki -y (-i) w narzędniku. Kiedyś występowała ona w tym przypadku bardzo często, np. z wozy, z wilki, słowy, końcówka ta była bowiem charakterystyczna dla rzeczowników męskich i nijakich. Końcówka -ami (-mi), charakterystyczna dla deklinacji żeńskiej, od XVI wieku zaczęła zastępować końcówkę ‑y, by ostatecznie wyprzeć ją całkowicie.
We współczesnej polszczyźnie końcówka ‑y zachowała się tylko w utartych wyrażeniach, takich jak: przed laty, ostatnimi laty, ostatnimi czasy, innymi słowy.

Zuzanna Kacprzak

Zdanie to nie zostało sformułowane poprawnie. Odegrać można koncert Chopina czy też jakąś rolę; odegrać możemy się też na kimś lub na czymś, np. Za niepowodzenia w pracy odgrywał się na żonie. Jak podaje Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego, wpływ to najczęściej ‘oddziaływanie kogoś na coś / na kogoś’, np. wpływ rodziców na dzieci. Wpływ można na kogoś mieć bądź go na kimś wywierać, np. Na jego prozę duży wpływ wywarła literatura obcojęzyczna. Zatem poprawnie sformułowane zdanie powinno brzmieć następująco: Jego słowa wywarły wpływ na moje poglądy.

Justyna Kunikowska

Jeżeli chcemy powiedzieć, że ktoś wykonuje zawód, który zapewnia mu utrzymanie, lub że swój zawód wykonuje wyjątkowo dobrze, stosujemy związek frazeologiczny mieć fach w ręku. Ponieważ związek frazeologiczny jest formą zleksykalizowaną, czyli leksemy (wyrazy), z których jest zbudowany, nie podlegają wymianie ani modyfikacji, nie możemy powiedzieć o fachowcu, że ma fach w ręce, mimo że współcześnie formy w ręce i w ręku są w stosunku do siebie synonimiczne (wymienne).
Skąd się wzięły dwie poprawne formy: w ręce i w ręku? Stąd, że w języku staropolskim istniała – oprócz liczby pojedynczej i mnogiej – liczba podwójna. Rzeczownik ręka w liczbie podwójnej odmieniał się następująco:

M. dwie ręce
D. dwu ręku
C. dwiema rękama
B. dwie ręce
N. dwiema rękama
Msc. dwu ręku
W. dwie ręce

Liczba podwójna zanikła, ponieważ system językowy dążył do uproszczenia odmiany, ale mimo to do współczesnego języka polskiego przeszło kilka staropolskich form liczby podwójnej. Jedną z nich jest właśnie w ręku. W ręce natomiast jest w języku polskim regularną formą liczby pojedynczej.

Jolanta Jankowska

Kopia to rodzaj kłującej broni osadzonej na drzewcu, używanej przez jazdę zachodnioeuropejską do końca XVI wieku, a w Polsce przez husarię do połowy XVIII wieku. Kruszyć znaczy tyle co ‘łamać na drobne kawałki, drobić na cząsteczki, miażdżyć’.
Związek kruszyć kopie powstał w języku polskim dzięki popularnym niegdyś turniejom, na których rycerstwo staczało pojedynki na kopie. Istotne jest, że w starciach używano specjalnej odmiany broni. Kopia turniejowa była tępo zakończona. Jej konstrukcja umożliwiała zrzucenie przeciwnika z konia bez czynienia mu krzywdy bądź zadawania śmierci. Dawała ogromną siłę uderzenia w pierwszym starciu, jednak po wbiciu w zbroję kruszyła się i była bezużyteczna w regularnej bitwie.
Związek kruszyć kopie znaczy ‘walczyć o coś zawzięcie, występować w czyjejś obronie, nawet jeśli nie ma to głębszego sensu’. Frazeologizm ten najczęściej stosowany jest w zaprzeczeniu, np. Nie warto kruszyć kopii o tak drobny szczegół lub też Jeśli to wszystko nieprawda, to nie ma sensu kruszyć o to kopii, zapomnijmy o całej sprawie.

Marta Zaranek

Słownik poprawnej polszczyzny podaje, iż poprawną formą fleksyjną narzędnika liczby mnogiej wyrazu kość jest forma kośćmi. Postać wyrazowa kościami jest akceptowana wyłącznie w związku frazeologicznym chłop dobry z kościami, przy czym zarówno rzeczownik chłop, jak i przymiotnik dobry mogą być zastąpione kilkoma innymi wyrazami. Wyraz chłop może zostać wymieniony na inny rzeczownik, który nazywa kogoś, np. mój sąsiad to dobry z kościami człowiek, natomiast zamiast przymiotnika dobry najczęściej używamy wyrazu poczciwy.
Związki frazeologiczne są stałymi związkami wyrazowymi, często powtarzanymi w języku i tym samym głęboko w nim zakorzenionymi. Nie wprowadza się do nich zmian, akceptując nawet te formy, które z punktu widzenia poprawności językowej są błędne.
Nie oznacza to jednak, że forma fleksyjna kościami była zawsze błędna. Dawniej była ona uważana za poprawną. Jest to pierwotna forma narzędnika liczby mnogiej wyrazu kość i odnotowywana była jeszcze w wieku XIX, natomiast forma kośćmi stopniowo pojawiała się od wieku XVII.
Współcześnie forma kościami jest dopuszczalna w polszczyźnie ogólnej wyłącznie w omawianym związku frazeologicznym, warto jednak zaznaczyć, iż funkcjonuje ona również w gwarach.

Kamila Andrzejuk

Słowo praktyka należy do zbioru rzeczowników abstrakcyjnych, niematerialnych. Słownik współczesnego języka polskiego (red. A. Sikorska-Michalak i O. Wojniłko) definiuje praktykę jako ‘czas szkolenia, nabywania wprawy i doświadczenia w danym zawodzie’, za poprawne uznając sformułowanie odbywać praktykę. Czasownik pobierać natomiast odnosi się do rzeczowników konkretnych, np. pobierać krew, podatki.
Zatem niepoprawny zwrot studenci mogą pobierać praktyki należy zastąpić sformułowaniem studenci mogą odbywać praktyki.

Anna Nadolna

Ki to potoczna forma zaimka odmiennego jaki. Samodzielnie raczej nie występuje; zazwyczaj jest częścią całego zwrotu, np. Po kiego tam leziesz?, ewentualnie pojawia się w konstrukcjach eliptycznych, „skrótach myślowych”, tzn. po kiego? (po kiego czorta? = po jakiego czorta? = po co?). Jest to forma o proweniencji gwarowej, obecnie występująca tylko jako kolokwializm.

Anna Dobrowolska

Kiedy nadchodzi Nowy Rok, składamy sobie życzenia, mówiąc czasem do siego, jednak większość z nas nie rozumie sensu tych życzeń, a winę za to ponosi właśnie tajemnicze słówko siego. Jednak aby wytłumaczyć jego znaczenie, trzeba sięgnąć aż do języka prasłowiańskiego, ponieważ słowo siego jest dopełniaczem staropolskiego zaimka wskazującego. Jego postać pierwotna brzmiała sь czyli ś, si, znaczył on tyle, co „ten” (miał on jeszcze rodzajowe odpowiedniki sia – „ta” i się, sio – „to”), a cała odmiana (w l. poj.) wyglądała tak: M. sь (ś, si), D. siego, C. siemu, B. sь (ś, si), N. sim, Ms. siem. Tak więc do siego roku to znaczy do tego roku.
Dawniej Do siego roku! było formułką życzeń wigilijnych. Podczas kolacji dzielono się opłatkiem i mówiono: Życzę ci, kumie, sąsiedzie, „do siego roku”, w domyśle: obyś doczekał w zdrowiu „tego roku, który nadejdzie”.
Zaimek ten możemy również odnaleźć w kilku frazeologizmach np. ni to, ni sio; tak czy siak; taki, siaki i owaki.

Agata Olejniczak

W mowie potocznej często spotykamy się z wyrażeniem, że ktoś jest wytykany palcami, jednak sformułowanie, które pada w pytaniu, jest raczej mniej popularne.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia, gdy zajrzymy do słowników. Żadne z najnowszych wydawnictw nie notuje tego wyrażenia. W Słowniku języka polskiego opracowanym przez Elżbietę Sobol czytamy: wytykać kogoś (palcami) to ‘szydząc pokazywać kogoś publicznie, wskazywać z pogardą’. Najnowszy Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami (oprac. A. Kłosińska, E. Sobol i A. Stankiewicz) podaje, że pokazywać, wytykać kogoś palcami to ‘mówić publicznie o czyimś postępku, zachowaniu itp.’.
Forma wytykany palcem pojawiła się jednak w Słowniku frazeologicznym języka polskiego Stanisława Skorupki wydanym w 1968 roku. Możemy tam przeczytać, że zarówno wytykać palcem, jak i wytykać palcami są poprawne i oznaczają ‘uważać kogo za zniesławionego; zniesławiać kogo’.
A zatem możemy powiedzieć, że ktoś jest wytykany palcem, ale jest to już forma anachroniczna.

Anna Tomeczkowska

Wyrażenie nauka morska jest połączeniem niepoprawnym. Pod hasłem nauka w słowniku pod redakcją Witolda Doroszewskiego czytamy, że rzeczownik ten łączy się z wyrazami odpowiadającymi na pytania: kogo? (w znaczeniu kształcenia kogoś, np. nauka dzieci zajmowała mu dużo czasu), czego? (np. nauka pisania i czytania nie sprawiła mu trudności), o czym? (np. nauka o dziedziczności) oraz czyja? (np. nauka Chrystusa). Kiedy pytamy o naukę w znaczeniu ogółu uporządkowanej wiedzy ludzkiej czy też dyscypliny badawczej, możemy do określenia dziedziny nauki użyć przymiotnika, ale takie wyrażenie występuje zazwyczaj w liczbie mnogiej, np. nauki humanistyczne czy nauki przyrodnicze. Użycie przymiotnika morska wskazywałoby na pewną cechę nauki, a nie na dziedzinę, którą się ona zajmuje. Przymiotnik morski oznacza: 'dotyczący morza', jako przykłady słownik podaje: prąd morski, sól morska, a więc oba przymiotniki użyte zostały jako określenia danego rzeczownika odpowiadające na pytanie jaka? – sól jaka? – morska, prąd jaki? – morski. Nauka – w znaczeniu, które nas interesuje – jest o czymś, a nie jest jakaś, ponieważ pytamy o jej dziedzinę, a nie epitety, które ją określają.

Marta Bąk

Wyrażenie rozmowa o pracę jest błędne pod względem składniowym.
Czasownik rozmawiać wymaga uzupełnienia wyrażeniem przyimkowym składającym się z przyimka o oraz rzeczownika w miejscowniku: rozmawiać (z kimś) można o czymś, ewentualnie na jakiś temat, toteż również rzeczownik rozmowa wymaga uzupełnienia wyrażeniem przyimkowym, w którym przyimek o łączy się z miejscownikiem (nie z biernikiem): rozmowa o pracy. Ponieważ jednak rozmowa kwalifikacyjna jest rozmową poprzedzającą przyjęcie do pracy, sprawdzającą kompetencje kandydata na dane stanowisko, nie jest więc ani rozmową o pracy, ani na temat pracy. Wyrażenia rozmowa kwalifikacyjna nie można więc zastąpić wyrażeniem rozmowa o pracę.
Wydaje się, że wyrażenie to powstało w wyniku kontaminacji wyrażeń rozmowa kwalifikacyjna i ubieganie się o pracę, nie zmienia to jednak faktu, że jest ono niepoprawne.

Karolina Olszewska

Zgodnie z definicją Uniwersalnego słownika języka polskiego z 2003 roku pod redakcją Stanisława Dubisza rzeczownik święcenia, używany zawsze w liczbie mnogiej, nazywa ‘w niektórych Kościołach chrześcijańskich obrzęd nadawania przez biskupa uprawnień kapłańskich klerykom, diakonom, a biskupich – prezbiterom’.
W żadnym ze znanych słowników nie występuje jednak rzeczownik wyświęcenia (używany w liczbie mnogiej). Wszystkie słowniki języka polskiego notują natomiast czasownik wyświęcić, który według Uniwersalnego słownika języka polskiego znaczy ‘udzielić święceń kapłańskich’ i stosowany jest m.in. w połączeniu wyświęcić kogoś na księdza. Derywatem rzeczownikowym utworzonym od tego czasownika jest wyraz wyświęcenie. Można go użyć np. w konstrukcji po wyświęceniu (kogoś) na kapłana.
Wyrażenie po wyświęceniach kapłańskich powstało najprawdopodobniej w wyniku kontaminacji (skrzyżowania) dwu poprawnych synonimicznych wyrażeń: po święceniach kapłańskich i po wyświęceniu na kapłana. Jest to jednak – jak większość efektów kontaminacji – wyrażenie błędne.

Natalia Naumiuk

Szklana pogoda to raczej wyrażenie przenośne, użyte jednorazowo w tytule i w tekście piosenki zespołu Lombard sprzed mniej więcej dwudziestu (dwudziestu paru?) lat. Nie można nazwać go związkiem frazeologicznym w ścisłym znaczeniu tego terminu, ponieważ nie upowszechniło się ono w języku ogólnym i nie jest używane (odtwarzane) w określonych sytuacjach komunikacyjnych.

Kamila Rutkowska

Wyraz prymat oznacza ‘przewodzenie w czymś, pierwszeństwo, naczelne miejsce’. Jak podaje Wielki słownik poprawnej polszczyzny pod redakcją Andrzeja Markowskiego, rzeczownik ten może występować m.in. w następujących połączeniach: prymat czegoś, kogoś – przed czymś, kimś, np. prymat prezydenta nad wiceprezydentem; prymat czegoś, kogoś – nad czymś, kimś, np. Uznawać prymat uczuć nad rozumem; prymat czegoś, kogoś – w czymś, np. Prymat firmy Olimp w produkcji aparatów cyfrowych.
Mały słownik wyrazów kłopotliwych pod redakcją Mirosława Bańki informuje, że słowo prym też miało dawniej takie znaczenie. Dziś jest ono używane tylko w związkach frazeologicznych wieść prym i dzierżyć prym ‘mieć przewagę w jakiejś dziedzinie’. Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego notuje także, ale jako przestarzałe, związki trzymać prym i mieć prym.
Połączenie wieść prym, notowane w słownikach języka polskiego i w słownikach poprawnej polszczyzny, jest więc na pewno poprawne. Ale niepoprawne nie jest też połączenie wieść prymat, zawierające rzeczownik synonimiczny w stosunku do rzeczownika prym.

Patrycja Kotlewska

Wyraz następować ma wśród znaczeń takie jak ‘pojawiać się, zdarzać po czymś, nastawać’. Wszystkie jego użycia w tym znaczeniu są uznane za oficjalne lub książkowe (Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2004). Jednak związek wymieniony w pytaniu nie jest przez słowniki języka polskiego notowany. Mimo tego, że jest zrozumiały, nie wydaje się szczególnie fortunny. Jego użycie nie jest też częste, nawet w oficjalnej odmianie polszczyzny.
Użycie tego zwrotu podyktowane jest zapewne chęcią utworzenia strony biernej w wypowiedziach, w których nadawca nie chce wskazywać na aktywny podmiot współpracy. Można je jednak z powodzeniem zastąpić w tym znaczeniu słowem rozpoczyna się, które nie budzi wątpliwości co do poprawności użycia.

Joanna Wróbel

Czynność związaną z przywdziewaniem płaszcza można oddać w polszczyźnie za pomocą kilku czasowników: ubierać się, wkładać, nakładać, zakładać.
Konstrukcja ubierać płaszcz jest niepoprawna, gdyż czasownik ubierać bez zwrotnego zaimka się oznacza czynność dotyczącą innej osoby lub przedmiotu, np. Słownik współczesnego języka polskiego pod redakcją Bogusława Dunaja podaje następującą definicję czasownika ubierać: ‘okrywać kogoś lub coś’. Poprawnymi użyciami tego czasownika są więc jego użycia w zdaniach: Dziewczynka ubiera lalkę, Mama ubiera dziecko w płaszcz. Podobnie znaczenie czasownika ubierać opisuje Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod redakcją Andrzeja Markowskiego. Czasownik ubierać tworzy konstrukcję ktoś ubiera kogoś w coś i nie oznacza tego samego, co wkładać.
Z normą wzorcową zgodna jest natomiast konstrukcja ubierać się w płaszcz. Słownik współczesnego języka polskiego podaje, że czasownik ubierać znaczy ‘okrywać swe ciało, wkładać coś na siebie’. Nowy słownik poprawnej polszczyzny rejestruje poprawną konstrukcję ktoś ubiera się w coś.
Znaczenie zbliżone do czasownika ubierać ma czasownik wkładać, który według wymienionych słowników oznacza ‘kłaść coś na siebie, wdziewać, zakładać’. Tworzy on konstrukcję ktoś wkłada coś. Czasownik ten więc w zwrocie wkładać płaszcz użyty jest poprawnie. Wyraz ten według Nowego słownika poprawnej polszczyzny służy do nazywania czynności polegającej na okrywaniu się czymś.
W relacji synonimii wobec czasownika wkładać pozostaje czasownik zakładać, który znaczy m.in. ‘ubierać się w coś’. Tworzy on konstrukcję ktoś zakłada coś komuś lub czemuś, jak w zdaniu Dziadek zakłada koszulę. Poprawnie powiemy więc i wkładać płaszcz, i zakładać płaszcz.
Poprawna jest też konstrukcja nakładać płaszcz, według Słownika współczesnego języka polskiego czasownik nakładać znaczy bowiem ‘wkładać coś na siebie lub na kogoś’. Powiemy więc nakładać dziecku czapkę oraz nakładać ciepłe skarpety.
A zatem: możemy nie tylko ubierać się w płaszcz, ale też wkładać płaszcz, nakładać płaszcz oraz zakładać płaszcz.

Grzegorz Kolesiński