Co znaczy przysłowie „Święty Idzi gruszkę na drzewie widzi”?

W Nowej księdze przysłów i wyrazów przysłowiowych polskich pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego (Warszawa 1969) przysłowie „Święty Idzi gruszkę na drzewie widzi” zostało zapisane w sąsiedztwie innych przysłów o podobnej strukturze, mianowicie: „Święty Idzi cały miesiąc widzi”, „Święty Idzi śniadania (podwieczorku) nie widzi”, „Święty Idzi w polu nic nie widzi”, „Święty Idzi żyto w stodole widzi”. Aby poprawnie zinterpretować ich znaczenie, należy przede wszystkim właściwie rozumieć funkcję ich podstawowych elementów składowych: podmiotu i orzeczenia. Przysłowia te przypisują spostrzeżenia swoich twórców na temat dnia, o którym orzekają (1 września), patronowi tego dnia, czyli Świętemu Idziemu. Wyrażenie „Święty Idzi” – choć z punktu widzenia gramatycznego pełni rolę podmiotu – ze względu na swoją funkcję semantyczną odpowiada zatem okolicznikowi czasu („w dniu Świętego Idziego”, czyli 1 września). Z kolei czasownik „widzi”, opisujący w przysłowiu spostrzeżenia wzrokowe świętego, naprawdę odnosi się do spostrzeżeń społeczności używającej tego przysłowia, co możemy oddać formą pierwszej osoby liczby pojedynczej „widzimy” lub bezosobowym czasownikiem „widać”. Powyższe przysłowie należy zatem rozumieć następująco: „W dniu Świętego Idziego (pierwszego września) widać (widzimy) gruszkę na drzewie”.
Powyższa parafraza – prawdopodobnie bardziej czytelna niż oryginalna wersja przysłowia – nie wyjaśnia jednak, z jakiego powodu wymieniona gruszka staje się widoczna akurat w dniu Świętego Idziego. Odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam przyroda, końcowa faza dojrzewania większości odmian gruszek przypada bowiem na początek września. W tym okresie owoce te – ze względu na osiągnięcie pokaźnych rozmiarów oraz na zmianę zabarwienia z zielonego na żółte lub czerwone – odznaczają się na tle listowia wyraźniej niż w poprzednich miesiącach. Powstałe przed wiekami przysłowie „Święty Idzi gruszkę na drzewie widzi” nadal dobrze opisuje otaczającą nas rzeczywistość.
Pozostałe wymienione wyżej przysłowia dotyczące pierwszego września informują, że jest to pierwszy dzień miesiąca („Święty Idzi cały miesiąc widzi”), że w tym okresie zazwyczaj kończyły się żniwa („Święty Idzi w polu nic nie widzi”) i zboże było już w stodołach („Święty Idzi żyto w stodole widzi”) oraz że z powodu krótszego dnia nie zapewniano już osobom pracującym w polu śniadań i podwieczorków („Święty Idzi śniadania (podwieczorku) nie widzi”). Z powodu zmian, jakie zaszły w gospodarce rolnej, dziś tylko pierwsze z tych przysłów jest nadal aktualne.

Francesco Golinelli