Anna Ledzińska - Definicje świętości u Izydora z Sewilli: rekonesans

Izydor z Sewilli żyjący na przełomie VI i VII wieku w Wizygockiej Hiszpanii stawiał sobie za cel utrwalenie i objaśnienie całej dostępnej wiedzy zgromadzonej i zapisanej przez rodzaj ludzki, również tej dotyczącej trudno opisywalnej dziedziny sacrum. W łacinie czasów klasycznych i późniejszych ten aspekt ludzkiego doświadczenia opisywany był rozmaitymi słowami o zmieniających sie przez wieki polach znaczeniowych i frekwencji. Celem niniejszego artykułu jest zestawienie definicji świętości desygnowanej leksemem sanctus zapisanych w dziełach Izydora. Wybór leksemu sanctus podyktowany jest wstępnymi obliczeniami frekwencji kilku wyrazów opisujących świętość przeprowadzonymi na korpusie dzieł Izydora wydanym w ramach Patrologiae cursus completus J.P. Migne'a[1]. SANCTUS wraz z rodziną związanych z nim wyrazów, tzn. wyrazy współdzielące rdzeń sanct*, występują wyraźnie częściej (około 900 wystąpień) niż te, które zawierają np. rdzeń sacr* (ok. 570), divin* (ok. 450), beat* (ok. 140), czy pi* (zawężone do lemm pius i pietas  - około 100) i relig* (z pominięciem czasownika religo współdzielącego tę zbitkę liter - ok. 90)[2].

            Mówiąc o znaczeniach wyrazów oraz przywołując przykłady odwoływać się będę do następujących słowników łaciny klasycznej i kościelnej: Oxford Latin Dictionary (dalej O.)[3], Słownik łacińsko-polski pod. red. prof. J. Korpantego (K.)[4], a dla uzupełnienia również starszy leksykon zredagowany przez E. Forcelliniego (F.)[5], ponieważ jedynie ten ostatni uwzględnia autorów piszących po roku 200 n.e., a więc również tych epoki patrystycznej. Jednak jako podstawowe źródło opisu leksyki ojców kościoła wykorzystano Dictionnaire opracowany przez A. Blaise'a (Bl.)[6].

            Izydor ujawnia swój pogląd na znaczenie omawianego słowa w dwóch dziełach - Dyferencjach oraz Etymologiach - o specyficznym sposobie prezentacji treści związanym z przekonaniem, że język jest kluczem hermeneutycznym, dzięki któremu można wniknąć w tajemnice świata i wieczności[7]. Pod tytułem Differentiae zachowały się dwie księgi, pierwotnie funkcjonujące osobno[8]. Metoda wydobywania znaczeń wyrazów poprzez uwypuklanie różnic, czyli dyferencję, była używana w piśmiennictwie nurtu gramatycznego już wcześniej i sam Izydor korzystał z takich anonimowych zbiorów komponując swój tekst[9]. Z jednej strony tradycyjnie metoda ta służyć miała do celów ściśle technicznych - zabezpieczania poprawności języka poprzez ścisłe definiowanie synonimów, homonimów itp. z drugiej jednak dyferencja jako taka zaliczana była do definicji stosowanych w sztuce dialektycznej i umożliwiać miała porządkowanie i rozróżnianie pojęć celem dotarcia do samej istoty opisywanej rzeczy, zagadnienia czy idei. Sewilczyk miał świadomość również tego drugiego wymiaru dyferencji, czemu dał wyraz objaśniając to pojęcie w obrębie księgi II (25,2) Etymologii, poświęconej m.in. dialektyce, choć już definicja w księdze I (31) Origines, opisującej zagadnienia gramatyczne, opierała się na dziele Mariusza Wiktoryna De diffinitionibus, a więc wykraczała poza tradycję gramatyczną[10]. W pełni możliwości metody rozróżniającej do definiowania subtelnych różnic pomiędzy pojęciami filozoficzno-teologicznymi, a nie słowami, zostały wykorzystane przez Sewilczyka w dziele De differentiis rerum, stanowiącym wykład prawd wiary[11]. Jednak nawet księga De differentiis verborum zawierająca przeważnie proste dyferencje typu gramatycznego[12], już w prologu nawiązuje do najważniejszego konceptu myśli izydoriańskiej - origo, sygnalizując tym samym, że i te definicje służyć mogą poznaniu prawdy.

            Tak więc księga De differentiis verborum zawiera poniższy opis:

33(498). Inter Sacrum, religiosum, et sanctum. Sacrum uocamus quod ad Deum pertinet, religiosum quod ad homines iustos, sanctum uero quod ad aliquid sancitur quoque uiolato poena committitur. Sacrum uero et sanctum est, sanctum uero non continuo sacrum. Item sanctum semper in bonam partem ponitur, sacrum uero duo significat, et bonum, et malum[13].  

            Zacytowana wyżej dyferencja należy do tych bardziej rozbudowanych, wykraczających poza definicję homonimów czy wyrazów brzmieniowo podobnych[14]. Rozważa się tu raczej synonimy słów o zazębiających się polach znaczeniowych, których użycie różni się w zależności od kontekstu, na co zwracają uwagę również współcześni językoznawcy. Jak widać, zsubstantywizowany przymiotnik sanctum -  'rzecz święta, coś świętego' został przez Izydora wyprowadzony od participium perfecti passivi czasownika sancio, co zgodne jest z obecną wiedzą na temat etymologii tego wyrazu[15]. Znaczenie zaś mieści się w pierwszym z trzech głównych znaczeń, które przymiotnik sanctus posiadał w starożytności - 'chroniony sankcją kultową, nienaruszalny, nietykalny, święty'[16]. Opisywano w ten sposób rzeczy - np. aerarium sanctius - specjalny skarbiec zawierający środki gromadzone na wypadek wojny[17], ludzi podlegających świętemu prawu gościnności[18], a także obowiązujące prawa i złożone przysięgi[19]. Już u autorów II w. n.e. znaleźć można próbę definicji tego znaczenia opartą o rozróżnienia - Ulpian odnosi je do antytezy pomiędzy tym, co uświęcone, a tym co pozbawione charakteru sakralnego pisząc: proprie dicimus sancta, quae neque sacra neque profana sunt, sed sanctione quadam confirmata[20]. Tak wiec dla niego sanctum jest czymś innym niż 'święte/nieświęte', czymś, co wyznaczane jest  przez jakąś sanctione - 'zasadę, normę prawną'[21]. Z kolei Festus w De verborum significatu opracowanym na podstawie prac Verrusa Flaccusa przytacza takie rozważania: inter sacrum autem, et sanctum, et religiosum differentias bellissime refert (Gallus): sacrum aedificium, consecratum deo; sanctum murum, qui sit circum oppidum; religiosum sepulcrum, ubi mortuus sepultus aut humatus sit, satis constare ait[22]. Również tutaj na tle leksemów sacer i religiosus pojawiających się w identycznej, jak u Izydora, konfiguracji, sanctus/sanctum odróżniane jest od tego, co należne jest bóstwu, a więc święte w sensie religijnym i tego, co przynależy do człowieka sprawiedliwego, a więc jest czcigodne, chwalebne pod względem moralnym czy etycznym.

            Trzeba przy tym zaznaczyć wyraźnie, że owe znaczenia przypisywane przez teoretyków innym leksemom były jednak wyraźnie obecne już w czasach klasycznych również w polu znaczeniowym słowa sanctus. Definiowane jest ono przez autorów słowników dwoma - poza wyżej opisanym - znaczeniami. Pierwsze z nich odpowiada opisowi: 'święty, błogosławiony, boski, czcigodny, dostojny' w odniesieniu do bogów i wszelkich przynależnych im miejsc, rzeczy itp., w tym do pewnego stopnia również do osób zmarłych, a także do natchnionych przez bogów wieszczów i poetów. Jakiś element ponadludzkiej czci rysuje się również w użyciach związanych z opisem rodziców, czcigodnych instytucji, takich jak senat, oraz w tytulaturze cesarzy[23]. Drugie odnosi się do cech człowieka i jego działań - 'prawy, nieskazitelny, cnotliwy, moralnie czysty'[24].

            Jak się wydaje, Izydor miał do pewnego stopnia świadomość przenikania się pól znaczeniowych bliskoznacznych wyrazów, skoro pisze: Sacrum uero et sanctum est, sanctum uero non continuo sacrum. Znaczyłoby to, że w jego odbiorze, to, co sanctum stanowi szerszą kategorię od sacrum. Sacrum opisuje to, co przynależy, odnosi się do bóstwa, zaś sanctum w pewien sposób też, gdyż wszystko, co związane z sacrum, otoczone jest sankcją kultową. Jednak sanctus odnosi się też do jakichś innych obiektów, które są nienaruszalne, nietykalne. Przytoczone powyżej przykłady użycia sanctus u innych autorów w tym znaczeniu pokazują, że może chodzić o obiekty pozareligijne, lecz otoczone specjalnym szacunkiem wynikającym z ich znaczenia dla społeczności, a więc prawa, przysięgi, specjalny skarbiec, a nawet mur miasta[25].

            Wraz z chrześcijaństwem pojawiła się potrzeba definiowania nowych zjawisk, przedmiotów, pojęć teologiczno-filozoficznych[26], co nie pozostało bez wpływu na całą grupę wyrazów opisujących świętość. W obrębie leksemu sanctus właśnie dwa ostatnie z opisywanych znaczeń - 'święty, błogosławiony, boski' oraz 'prawy, nieskazitelny, cnotliwy' - znacząco się upowszechniły i zaczęły dominować. Nie sposób byłoby przedstawić tutaj całego wachlarza zastosowań tego popularnego przymiotnika, jednak przytoczę najważniejsze, wyróżniające się użycia wyrazu. Najważniejszym z nich jest odniesienie do Boga w ogóle (zsubstantywizowane sanctus) i osób trójcy świętej w następujących połączeniach: 'sanctus, sanctus, sanctus', 'sanctus Spiritus', 'sanctus Dei' [27]. Sanctus mógł być też anioł[28], a także człowiek moralnie dobry, czysty, godny czci[29], jak również starotestamentalny patriarcha[30],  apostoł, męczennik, lub po prostu wierny, czyli członek kościoła[31], a także człowiek we wspólnocie kościelnej otaczany czcią jako święty[32] (w tych wiekach procedura kanonizacyjna nie była jeszcze ukształtowana, więc nie można tu mówić jednoznacznie o tytule świętego czy błogosławionego[33]). Święta była również każda rzecz, sprawa i osoba poświęcona Bogu i do niego należąca[34]. W formie zsubstantywizowanej sanctum znaczyło tyle co świętość, lub bardziej konkretnie świątynia, a w Starym Testamencie żywność składana w ofierze i, zapewne przez skojarzenie z nią, w pismach Ojców kościoła – chleb eucharystyczny[35].

            Rodzi się zatem pytanie czy definicja zamieszczona w obrębie dyferencji sacer - religiosus - sanctus, nie odnosząca sie explicite do owych rozpowszechniających się w łacinie chrześcijańskiej sensów, powstała jedynie jako nawiązanie do zbiorów dyferencji funkcjonujących w literaturze szkolnej, z których Izydor korzystał i na których sie wzorował przy komponowaniu I księgi Dyferencji[36], czy też stanowi świadectwo jego pojmowania sensu wyrazu. Dwie kolejne definicje, które należy rozważyć próbując odpowiedzieć na to pytanie, zostały zaczerpnięte z księgi X i XV Etymologii.

            W dziele tym metoda etymologiczna, która poprzez odnalezienie prawdziwego origo wyrazów dać miała dostęp do wiedzy o naturze opisywanych rzeczy i zjawisk, znalazła swój najpełniejszy wyraz[37]. I tak w księdze X stanowiącej rodzaj słownika[38] czytamy:

Sanctus, a veteri consuetudine appellatus eo quod hi, qui purificari volebant, sanguine hostiae tangebantur, et ex hoc sancti nomen acceperunt[39].

         Podobnie przedstawiony został wywód etymologiczny dotyczący słowa sanctus w księdze XV w rozdziale o świętych budowlach, po wstępnym przestawieniu połączeń międzywyrazowych lub szerzej sytuacji, gdy o częściach świątyni i jej obejścia mówi się sanctus: jak twierdzi Izydor, według starożytnych sancta exteriora templi w sytuacji, gdy sacra sunt loca divinis cultibus instituta. Jednak dalej rozróżnienie to zostaje zachwiane, gdyż najświętsza część świątyni, do której dostęp ma jedynie kapłan, określana jest jako sancta sanctorum, co Izydor tłumaczy w ten sposób, że to miejsce świętsze jest od zewnętrznej części świątyni opisywanej jako sancta na tej samej zasadzie, na której Cantica canticorum - Pieśń nad pieśniami przerasta wszelkie inne pieśni. Następnie pojawia się interesująca nas definicja:

Sanctum autem a sanguine hostiae nuncupatum; nihil enim sanctum apud ueteres dicebatur, nisi quod hostiae sanguine esset consecratum, aut conspersum. Item sanctum, quod extat esse sancitum. Sancire autem est confirmare, et inrogatione poenae ab iniuria defendere; sic et leges sanctae, et muri sancti esse dicuntur[40].

            Etymologiczne (w starożytnym rozumieniu tego słowa) powiązanie sanctus z sanguis zaczerpnął Izydor najprawdopodobniej od Serwiusza, który w komentarzu do Eneidy Wergiliusza (Serv. In Verg. Aen. XII, 200) pisze: Sancire ... proprie est sanctum aliquid, id est consecratum, facere fuso sanguine hostiae: et dictum sanctum, quasi sanguine consecratum[41]. Natomiast przykład muru otaczającego miasto może odwoływać się do cytowanej wcześniej dyferencji Inter sacrum et sanctum et religiosum przechowanej u Festusa, gdzie rzeczony przykład się znajdował[42], lub Institutiones (2,8) Gajusza, prawnika z II w. n.e., który pisze: Sanctae quoque res, uelut muri et portae, quodam modo diuini iuris sunt[43]. Nawiązanie do świętości praw znaleźć można w Saturnaliach (3,3) Makrobiusza, gdy rozważa on różnice pomiędzy sacrum, profanum, sanctum i religiosum: Unde et sanctae leges, quae non debeant poenae sanctione corrumpi[44].

            Jak widać obydwie definicje zawarte w Etymologiach odwołują się w jakiejś mierze do sakralnego aspektu słowa, wiążąc je z praktyką skrapiania suplikanta krwią zwierzęcia ofiarnego celem oczyszczenia. Należy zatem przyjąć, że dla Izydora znaczyło ono tyle, co 'czysty, oczyszczony' jednak nie w dowolnych okolicznościach, a w trakcie czynności kultowych, związanych z bóstwem. Drugi sens, obecny w definicji z księgi XV, pojawia się również we wcześniejszym dziele De differentiis verborum, a cały ten fragment wydaje się być oparty na podobnych tamtemu źródłach. Uwypuklenie sensu 'chroniony sankcją, nienaruszalny, nietykalny' można tłumaczyć w księdze XV względami kontekstowymi - jest ona bowiem cała poświęcona budynkom i gruntom, zaś rozdział czwarty, w obrębie którego definicja się pojawia, świętym budowlom. Tak wiec w odniesieniu do takich miejsc stosowny jest opis wykorzystujący przymiotnik sanctus w wyżej przytoczonym znaczeniu, z nawiązaniem do kary, która grozi każdemu, kto naruszyłby prawnie i kultowo usankcjonowaną nietykalność miejsca poświęconego Bogu.   Definicja zawarta w De differentiis verborum poszerza obszar użycia przymiotnika sanctus w tym znaczeniu o obiekty pozakultowe, jednak otoczone szczególną czcią.

            W świetle powyższych rozważań nie da się nie zauważyć, że proponowane przez Izydora rozumienie słowa sanctus, wyrażone świadomie w proponowanych przezeń definicjach, jest wyraźnie węższe aniżeli zakres funkcjonowania tego słowa tak w łacinie klasycznej, jak i chrześcijańskiej, choć zbliża się bardziej do tego pierwszego zasobu. Pełne opracowanie tego zagadnienia wymagałoby po pierwsze analizy kontekstowej wystąpień lemmy sanctus w dziełach Sewilczyka połączonej z uporządkowaniem znaczeń, w których się ona pojawia. Wówczas można by się przekonać na ile wyrażona explicite świadomość językowa zgodna jest immanentnie tkwiącymi w tekście poświadczeniami użycia leksemu we wskazanych, lub innych znaczeniach.  Po drugie zaś trzeba dokonać oceny porównawczej tak zgromadzonego materiału leksykalnego w perspektywie diachronicznej. Sewilczyk był bowiem nie tylko świadkiem znaczących przemian społeczno-kulturowych, lecz także związanych z nimi uchwytnych zmian językowych podążających za zmianą pojęć, przekonań i instytucji współczesnego świata.